Sakatlık genetik mi? (Toplumsal cinsiyet, çeşitlilik ve adalet perspektifinden)

Bu yazıyı, konuyu incitmeden, incelikle konuşmak isteyen biri olarak kaleme alıyorum. “Sakatlık genetik mi?” sorusu, basit bir biyoloji merakı değil; aynı zamanda toplumsal cinsiyet rolleri, çeşitlilik ve sosyal adalet üzerine düşünmeyi gerektiren bir davet. Çünkü sakatlık; sadece bedenlerde, genlerde ya da raporlarda değil, şehirlerin mimarisinde, kurumların kurallarında ve birbirimize bakışımızda da şekilleniyor.

Soruya dürüst bir yanıt: “Kısmen” ama asla “sadece” değil

Bazı sakatlık türlerinin genetik temelli olabileceğini biliyoruz; yine de bu asla tek başına açıklayıcı değildir. Genler, çevre koşulları, sağlık hizmetine erişim, doğum öncesi bakım, beslenme, iş güvenliği standartları, hatta afet yönetimi gibi faktörlerle etkileşir. Aynı genetik özellik, destekleyici bir ekosistemde farklı, dışlayıcı bir sistemde bambaşka sonuçlar doğurabilir. Bu yüzden meseleye yalnızca “biyolojik kader” olarak değil, fırsatlar ve engellerin dağılımı olarak bakmak gerekir.

Tıbbi modelden toplumsal modele: Odağı nereye koyuyoruz?

Tıbbi model, sakatlığı kişide “onarılması gereken bir kusur” gibi görme eğilimindedir. Oysa toplumsal model, asıl engelin erişilemeyen merdivenlerde, altyazısız videolarda, iş görüşmelerinde süzülen şüpheli bakışlarda, yasal güvencelerin zayıflığında yattığını söyler. Genetik bir yatkınlık olsa bile, bireyin yaşam kalitesini belirleyen kritik unsur; barınma, ulaşım, eğitim ve istihdam politikalarının kapsayıcılığıdır. Bir kentin rampaları, asansörleri, kapsayıcı dili ve kamusal hizmetleri, “genetik”ten çok daha belirleyici olabilir.

Kesitler: Toplumsal cinsiyet ve sakatlık deneyimi

• Kadınlar ve kız çocukları, bakım yüklerinin orantısız paylaşımı, gelir eşitsizliği ve şiddet riskleri nedeniyle sakatlıkla kesişen çoklu ayrımcılığa maruz kalabilir.
• Erkekler, “güçlü olma” normları yüzünden yardım istemekte zorlanabilir; rehabilitasyon ya da psikososyal destek almayı geciktirebilir.
• LGBTİ+ bireyler, sağlık hizmetlerinde kimlik temelli dışlanma yaşayabilir; bu da erken tanı ve izlem süreçlerini olumsuz etkiler.

İki yaklaşım, tek hedef: Onurlu ve bağımsız yaşam

Toplumsal tartışmalarda sık duyduğumuz iki ses var; ikisi de kıymetli, ikisi de tamamlayıcı. Yazının devamında, örnek karakterler üzerinden bu sesleri bir araya getirelim.

Empati ve ilişkiler: Elif’in çoğul bakışı

Elif, bir kadın hakları savunucusu. Onun için “Sakatlık genetik mi?” sorusunu yanıtlamak, tek bir veriye bakmak değil; insan hikâyeleriyle birlikte düşünmek. Kadınların bakım yükünü görünür kılmayı, erişilebilir sığınaklar ve danışma hatlarını savunmayı bir öncelik sayıyor. Elif’e göre, teşhis kodları kadar güvenli ulaşım, erişilebilir kamu binaları ve şiddete karşı koruyucu politikalar da “sağlık”tır. Empatiyi, yalnızca duygusal bir yakınlık değil, kurumsal düzenlemeyi dönüştüren bir pratik olarak tanımlar.

Çözüm ve analitik çerçeve: Mert’in stratejik haritası

Mert, veriye ve politika tasarımına odaklanan bir analist. “Genetik mi?” sorusunu, erken tanı programları, tarama protokolleri, iş güvenliği göstergeleri ve bütçe dağılımları üzerinden okur. Ona göre, bazı kalıtsal durumlarda genetik danışmanlığı yaygınlaştırmak, aynı anda çevresel riskleri azaltmak (zehirli kimyasallara maruziyet, iş kazaları vb.) ve evrensel tasarım ilkelerini şehir planına yerleştirmek birlikte yürümelidir. Mert, empatiyi rakamların dışına düşen bir “ekstra” değil; veriye anlam veren bağlam olarak görür.

Elif + Mert: Köprü kuran politika seti

• Erişilebilirlik standardı: Binalar, toplu taşıma, dijital içerikler için evrensel tasarım zorunluluğu.
• Genetik danışmanlık ve erken tanı: Gönüllü, hak temelli, gizlilik ilkesine dayalı hizmetler.
• Bakım ekonomisi: Evde bakım sigortası, esnek çalışma, ücretli bakım izinleri; bakım yükünün cinsiyete göre dengelenmesi.
• İstihdamda kapsayıcılık: Makul düzenleme zorunluluğu, ayrımcılığa karşı yaptırımlar, kota değil kalite odaklı denetim.
• Veri etiği: Genetik bilginin kötüye kullanılmasına karşı güçlü gizlilik ve ayrımcılık karşıtı mevzuat.

Mitleri dağıtmak: “Kadercilik” ile “bireyselcilik” arasında

“Genetikse yapacak bir şey yok” ezberi, siyasi bir kolaycılıktır; sorumluluğu politikalardan bireye kaydırır. Öte yandan “her şey bireyin iradesi” söylemi de gerçekdışı; çünkü bariyersiz bir hayat, tek başına “güçlü ol” mesajıyla kurulmaz. Gerçek, ikisinin arasında ve ötesinde: hak temelli sistemler, ekonomik adalet, erişilebilir tasarım ve damgalamayla mücadele birlikte devreye girdiğinde, genetik yatkınlığın toplumsal sonuçları dramatik biçimde değişebilir.

Dilimizin gücü: “Engelli mi, sakat mı, farklı mı?”

Kullanılan dil, gücü elinde tutanların gözlüğünü ele verir. Bazıları “engelli”, bazıları “sakat” demeyi tercih eder; kararın öznesi her zaman topluluğun kendisi olmalıdır. En önemlisi, dili kişiyi özneleştiren, haklarını tanıyan, acıma ya da kahramanlaştırma tuzaklarına düşmeyen bir yerden kurmak. Çünkü dil, politika yapımının ilk durağıdır.

Pratik bir pusula: Günlük hayatta ne yapabiliriz?

• Kapı eşikleri, rampa eğimleri, altyazılar, iş ilanları: küçük düzenlemeler büyük hayatlar değiştirir.
• Karar süreçlerine “bizim için değil, bizimle” ilkesiyle sakatlık hareketini dahil etmek.
• Tarama ve danışmanlık hizmetlerini gönüllü, erişilebilir, gizlilik odaklı sunmak.
• Bakım yükünü paylaşan, cinsiyet eşitliğini gözeten işyeri politikaları geliştirmek.

Son söz: Genlerden çok daha fazlasıyız

“Sakatlık genetik mi?” Evet, bazı durumlarda kısmen; ama hayatlarımızı belirleyen şey yalnızca genler değil. Elif’in empatiyle kurduğu ilişkiler ağı, Mert’in analitik çözümlerle güçlendirdiği politikalar ve hepimizin birlikte kuracağı adil sistemler… Bizi tanımlayan, eşit haklar ve onurlu yaşam talebidir. Genler bir hikâye başlatabilir; ama o hikâyenin yönünü toplum olarak yazdığımız kurallar belirler.

Şimdi söz sizde

Bu konuda sizin deneyiminiz, gözlemleriniz neler? Yaşadığınız şehirde erişilebilirlik adına küçük ama etkili bir değişiklik öneriniz var mı? İşyerinizde, okulunuzda, mahallenizde hangi düzenlemeler hayatı kolaylaştırırdı? Yorumlarda paylaşın; birlikte düşünelim, birlikte dönüştürelim.